Κοσμοθεωρίες

Διάβασα κάπου πως ο Καζαντζάκης είναι «τρομερά υπερεκτιμημένος ως φιλόσοφος» και «Κοέλιο».

Ο Καζαντζάκης κατ’ αρχήν δεν ήταν «φιλόσοφος», ήταν πρωτίστως λογοτέχνης. Φυσικά και κάθε ποιητής και κάθε συγγραφέας έχουν μια κοσμοθεωρία, αλλά αυτό δεν τους καθιστά αυτομάτως «φιλοσόφους».

Εραστής της σοφίας μπορεί να είναι οποιοσδήποτε.

Η Φιλοσοφία όμως είναι κατοχυρωμένη ως επιστήμη· η επιστήμη που διερευνά την σκέψη και την λογική μέσω της σκέψης και της λογικής. Η Φιλοσοφία είναι ως εκ τούτου εκ προοιμίου ένα αυτοαναφορικό σύστημα με περιορισμένες δυνατότητες, διότι βασίζεται αποκλειστικά και μόνο στην ελλιπή ανθρώπινη νόηση, η οποία με τη σειρά της βασίζεται στις επίσης ελλιπείς ανθρώπινες αισθήσεις.

Μια κοσμοθεωρία που σέβεται τον εαυτό της οφείλει να βγαίνει από τα όρια του νου. Αυτό μπορεί να συμβεί μόνο αν συμμετέχουν σ’ αυτήν ενορατικές ιδέες· συνείδηση πραγμάτων που δεν γίνονται αντιληπτά με τις φυσικές αισθήσεις. Αυτό μπορεί να ακούγεται «παράλογο», αλλά όλες οι μεγάλες ανακαλύψεις έχουν γίνει βάσει ενόρασης· με αφετηρία την λογική και την πρότερη γνώση οι μεγαλοφυείς άνθρωποι κάποια στιγμή κάνουν ένα ποιοτικό άλμα και εκφράζουν ιδέες πέρα από την αποδεκτή λογική.

Οι Θρησκείες είναι βεβαίως οι πρώτες συστηματικές κοσμοθεωρίες, στερούμενες όμως κάθε επιστημονικότητας και στηριζόμενες στην Πίστη.

Παρεμπιπτόντως, η επιστήμη που θα έπρεπε κατ’ εξοχήν να ονομάζεται «Φιλοσοφία» είναι τα Μαθηματικά, τα οποία βασίζονται στα αξιώματα, δηλαδή σε προτάσεις της ανθρώπινης διαίσθησης που τις δεχόμαστε a priori χωρίς απόδειξη.

Ο Καζαντζάκης λοιπόν είχε μια κοσμοθεωρία, όπως έχει και ο Κοέλιο, όπως έχει και κάθε φιλόσοφος, όπως έχει κάθε άνθρωπος εντέλει. Το αν την αποδέχεται κάποιος ή όχι είναι ένα άλλο ζήτημα. Επίσης, άλλο ζήτημα είναι αν την καταλαβαίνει, ώστε να είναι σε θέση να την κρίνει.

Δεν ξέρω με ποια κριτήρια «εκτιμά» η ανθρωπότητα την αξία της κάθε κοσμοθεωρίας. Για μένα πάντως το βασικότερο κριτήριο είναι η επίδραση που έχει στην ανθρώπινη διάθεση και συμπεριφορά. Αν αφήνει τους πάντες εντελώς ανεπηρέαστους είναι άχρηστη. Αν όμως μια κοσμοθεωρία:

• Σε καθιστά ανίκανο να αντεπεξέρχεσαι στην πραγματικότητα της ζωής σου, είναι επιβλαβής.
• Σε οδηγεί σε απαξίωση της ζωής, είναι επιβλαβής.
• Σε παραλύει, σε μπερδεύει, σε καταθλίβει, είναι επιβλαβής.
• Σε γεμίζει ενοχές, είναι επιβλαβής.
• Σε κάνει να συμπεριφέρεσαι άσχημα προς τον συνάνθρωπο σου, οποιοδήποτε άλλο ον ή το περιβάλλον, είναι επιβλαβής.
• Σε απομονώνει, είναι επιβλαβής.
• Σου στερεί την ανθρώπινη βούληση, είναι επιβλαβής.

Η κοσμοθεωρία του Καζαντζάκη δεν εμπίπτει σε καμία από αυτές τις κατηγορίες. Ο Καζαντζάκης ήταν εξάλλου -όπως προείπαμε- πρωτίστως λογοτέχνης κι όποιος δεν το βλέπει ούτε αυτό, είναι απλώς τυφλός.

Η δε κοσμοθεωρία του Κοέλιο απευθύνεται σε ένα πολύ ευρύτερο κοινό, είναι βαθιά εκλαϊκευμένη –δεν κρίνω αν είναι σωστή ή όχι, πάντως δεν εμπίπτει ούτε αυτή σε καμία από τις προηγούμενες επιβλαβείς κατηγορίες, αντιθέτως έχει κάνει πολύ κόσμο να δει τη ζωή του με μεγαλύτερη αισιοδοξία και τον έχει προτρέψει σε προσπάθεια άμεσης βελτίωσής της. Το να κατηγορεί κάποιος τον Κοέλιο είναι διανοητικός ελιτισμός, που παραβλέπει την θετική επίδραση αυτής της θεωρίας σε εκατομμύρια ανθρώπους σε όλη τη γη.  

Ναι, ο Κοέλιο δεν είναι για διανοούμενους. Κι ο Καζαντζάκης δεν είναι για όλους, όπως κανείς και τίποτα δεν είναι για όλους. Μεταξύ τους, δε, είναι γελοίο να τους συγκρίνει κανείς.


Alexia Iliadou